حدیث حقیقت
«حدیث حقیقت» عنوانی است برای گفتگویی مشهور میان امام علی (علیه السلام) و کُمیل بن زیاد نخعی پیرامون «حقیقت». در این روایت، کمیل ابتدا از حقیقت مىپرسد و حضرت على از پاسخ سر بازمىزند، اما با اصرار کمیل، امام چند جمله ای کوتاه در توضیح حقیقت می فرماید. حدیث حقیقت بخصوص مورد توجه حکما و عرفا قرار گرفته و شرح و ترجمه شده است.
متن و ترجمه حدیث
«حدیث حقیقت» در کتاب «کلمات مخزونه» فیض کاشانی چنین آمده است:
«و فی کلام أمیرالمؤمنین علیه السلام فی حدیث کمیل حیث سأله عن الحقیقة، فقال: ما لَک و الحقیقة؟ فقال: أَوَ لستُ صاحبَ سرّک. قال علیه السلام: بلى و لکن یرشّح علیک ما یطفح منّی.
فقال کمیل: أو مثلک یخیب سائلًا. فقال أمیر المؤمنین علیه السلام: الحقیقة کشف سبحات الجلال من غیر إشارة.
فقال: زدنی فیه بیاناً. فقال علیه السلام: محو الموهوم مع صحو المعلوم.
فقال: زدنی بیاناً. فقال علیه السلام: هتک الستر لغلبة السرّ.
فقال: زدنی بیاناً. فقال علیه السلام: جذب الأحدیة لصفة التوحید.
فقال: زدنى بیاناً. فقال علیه السلام: نور یشرق من صبح الأزل، فیلوح على هیاکل التوحید آثاره.
فقال: زدنی بیاناً. فقال علیه السلام: أطف السراج، فقد طلع الصبح».
در روضات الجنات جمله «جذب الأحدیة لصفة التوحید» نیامده است.
در پاورقی محقق رساله «کلمات مخزونه» فیض کاشانی -که در مجموعه رسائل فیض کاشانی چاپ شده است- ترجمه فارسى حدیث به نقل از میرزا قاسم على اخگر حیدرآبادى چنین آمده است:
«یا امیر المؤمنین حقیقت چیست؟ فرمود: تو و دریافت این حقیقت؟ عرض کرد: آیا من صاحب سرّ تو نیستم؟ فرمود: آرى صاحب [سرّ] من هستى، [لیکن] مى ریزد بر تو آنچه از دیگ سینه من به جوش آید. کمیل عرض کرد: آیا مثل تو، سائل را نومید و محروم گرداند؟ فرمود: حقیقت، کشف سبحات جلال است به غیر اشاره. گفت: روشنتر از این بیان فرما. فرمود: زایل کردن کثرت موجود موهوم است به استیلاى سلطان حقیقت. پس عرض کرد: توضیحى بر آن بیفزا. فرمود: پرده درى سرّ به سبب غلبه مستورى است. عرض کرد: تشریحى بر آن اضافه فرما. فرمود: جذب احدیت صفت توحید است. التماس کرد: توضیحى زیاده از آن کن. فرمود: نورى است که درخشان است از صبح ازل، پس ظاهر شود بر هیاکل توحید آثار او. عرض کرد: بیانى بر آن زیاده فرما. امیر علیه السلام فرمود: چراغ را بکش (خاموش کن)، به تحقیق که صبح طالع شود».
همچنین از جمله کسانى که این حدیث را نقل کرده و خود نیز به تحقیق آن پرداختهاند، جناب «سید حیدر آملی» است که در کتاب «جامع الاسرار» خود، حدیث مذکور را آورده است که متن این حدیث و ترجمه آن همراه با توضیحاتى، ذیلا آورده مىشود:
«... از کمیل بن زیاد نخعى روایت است که از حضرت على(ع) از حقیقت سؤال نمود، بدینگونه: ما الحقیقة: حقیقت چیست؟ حضرت در جواب فرمود: ما لک و الحقیقة: تو را با حقیقت چه کار؟!
چون «کمیل» که خود را صاحب سرّ آن حضرت مى دانست از این پاسخ تعجّب نمود عرضه داشت: او لستُ صاحب سرّک: آیا من رازدار تو نیستم؟
حضرت در جواب فرمود: بلى و لکن یترشّح علیک ما یطفح منّى: آرى! امّا (آنچه از اسرار از من به تو مى رسد) ترشّحى ناچیز است (که از قلزم زخّار سینه من) سرریز میکند و به تو میرسد.
چون «کمیل» اندکى هشیار شد و موقعیّت حقیر خود را در برابر موقع خطیر حضرت دید، از سر عجز و انکسار عرضه داشت: أو مثلک یخیّب سائلا: آیا از همچون تو مولائى میزیبد که خواهنده را محروم سازد؟!
(و آن‌گاه که حضرت در او حالت عجز که نشانه پذیرش حقّ است دید) فرمود: الحقیقة کشف سبحات الجلال من غیر اشارة: حقیقت، به یکسو شدن پردههاى جلال حقّ است بی‌هیچ اشارتى!
و «کمیل» (از سر انکسار) عرضه داشت: زِدنی بیانا: بر توضیح خود بیفزاى!
و حضرت فرمود: محو الموهوم مع صحو المعلوم: حقیقت، محو موهوم (که وجودنماهاى غیر حقّ) است توأم با بیدارى و هشیارى به معلوم (که حقّ متعال) است؛ یعنى ماسواى حقّ را که وجودات موهومند با نیروى توجّه به حقّ مطلق، از صحنه ضمیر خود محو کن تا چهره حقیقت، از پس پردههاى ظلمانى اوهام، بیحجاب تجلّى کند.
باز هم «کمیل» معروض داشت: زدنی بیانا! و حضرت فرمود: جذب الاحدیّة بصفة التّوحید: حقیقت، جذبه اى (از جذبات حقّ) است به صفت توحید (که بنده را از هستى خود برباید).
و چون دگربار زمزمه زدنی بیانا سر داد، حضرت فرمود: هتک السّتر لغلبة السّرّ: حقیقت، دریدن پرده و حجاب انّیّت است به واسطه چیرگى احکام سرّ باطن و غیب وجود؛ یعنى حقیقت، باید از سرّ باطن خواهنده حقیقت بجوشد و از پس پرده پندار به درآید، تا چهره درخشان او آشکار شود.
و چون براى چهارمین بار خواهش خود را با بیان «زدنی بیانا» تکرار کرد، حضرت فرمود: نور یشرق من صبح الازل، فیلوح على هیاکل التّوحید آثاره: حقیقت، نورى است از بامداد ازلیّت حقّ که آثار آن از پیکرهاى پاک برگزیدگان حق (که اهل عصمت و طهارت و تربیت یافتگان دامان ولایت ایشانند) آشکار میگردد.
امّا همراه با این گفتوشنود که «کمیل» را با حضرت واقع میشد، این تحوّل و تحقّق در نهان وجود او صورت میبست و او خود هیچ خبر نداشت، به ناچار پرسش خود را پیوسته تکرار مینمود؛ و چون حیرت و سرگردانى او به غایت رسید، وقت آن شد که پرده از چهره حقیقت به یکسو شود و جمال دلاراى خورشید ولایت را که خاموش کننده چراغ کمنور عقل و استدلال است در افق جان خویش بنگرد و نیک برخورد که ربّ النّوع کمال در اندک زمان او را تا به چه پایه از کمال ترفّع بخشیده است و او همچنان حیران و بیخبر ترانه زدنی بیانا میسراید!!
لذا حضرت فرمود: أطفئ السّراج فقد طلع الصّبح: این چراغ کمنور عقل را خاموش کن که صبح (وصال) جمال لمیزلى از گریبان جانت دمیده است».
حدیث حقیقت در منابع
علامه حسن زاده آملی در مورد منابع این حدیث می گوید: «حدیث حقیقت» را شیخ بهایى در کشکول، و سید حیدر آملى در جامع الاسرار، و قاضى نورالله در مجالس المؤمنین، و عبدالرزاق لاهیجى در شرح گلشن راز، و محدث قمى در سفینة البحار نقل کردهاند، و بسیارى از اساطین حکمت و عرفان آن را شرح کردهاند از آن جمله قطب شیرازى که در مجموعه اى به چاپ سنگى طبع شده است و به غلط به علامه حلى نسبت داد شده است، و از آن جمله شرح جناب استاد مرحوم میرزا مهدى الهى قمشه اى به نظم بر آنست.
برخی دیگر از منابعی که این حدیث را نقل کرده اند عبارتند از:
- روضات الجنات، سیدمحمدباقر خوانسارى، ج۶، ص۶۲ (چاپ جدید).
- شرح الاسماء، حاج ملاهادى سبزوارى، ص۱۳۱، ذیل جمله اللهم إنّی اسئلک باسمک یا أحد یا واحد.
- ناسخ التواریخ، جزء پنجم احوالات امیرالمؤمنین علیه السلام.
- حکمت الهى، مهدى الهى قمشه اى، ص۲۷۰، انتشارات اسلامى (چاپ سوم).
- رجال نیشابورى (به نقل از روضات الجنات، ج۶، ص۶۱).
- کلمات المحققین، ص۱۶۱.
پانویس
منابع
- سید محمدباقر خوانسارى، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، قم، دهاقانى (اسماعیلیان)، ۱۳۹۰ ق.
- سید حیدر آملى، جامع الأسرار و منبع الأنوار، تهران، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ اول، ۱۳۶۸ ه.ش.
- علامه حسن زاده آملى، هزار و یک نکته، تهران، مرکز نشر فرهنگى رجاء، چاپ پنجم، ۱۳۶۵ ش.
- فیض کاشانى، مجموعه رسائل فیض، تحقیق: محمد امامى کاشانى، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۷ ش.
- مهریزی، مهدی، «شرح حدیث حقیقت خواجه محمد دهدار»، مجله میراث حدیث شیعه، شماره ۲.
- سایت اسلام کوئست.